Instytucja wyłączenia sędziego ma na celu zagwarantowanie stronom prawa do sprawiedliwego procesu oraz bezstronności i niezawisłości składu orzekającego. Wyłączenie sędziego to, innymi słowy, wyłączenie wątpliwości co do bezstronności sędziego i to zarówno wątpliwości stron, jak i samego sędziego co do obiektywnego rozstrzygnięcia sprawy. Poniższy artykuł omawia sytuacje, w których może dojść do wyłączenia sędziego  z mocy ustawy jak również na wniosek. Ponadto, przedstawione zostaną przypadki, w których wniosek o jego wyłączenie jest uznawany za niezasadny.

Iudex inhabilis (łacińskie określenie nieodpowiedniego sędziego), czyli wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym z mocy ustawy.

Kodeks postępowania cywilnego w art. 48 wskazuje obligatoryjne przesłanki, na podstawie których sędzia jest wyłączony, z mocy ustawy, od udziału w sprawie. Jako że obecnie sędziowie są automatycznie losowani do spraw, może się zdarzyć, że sędzia, który powinien być obligatoryjnie wyłączony, zostaje sędzią prowadzącym w sprawie. W takiej sytuacji zostaje jednak od niej niezwłocznie odsunięty.

Sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy w następujących sytuacjach:

1. w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
2. w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
3. w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
4. w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
5. w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
6. w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.

Iudex suspectus (łacińskie określenie sędziego podejrzanego o stronniczość), czyli wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym na wniosek.

§1 Art.49 Kodeksu postępowania cywilnego wskazuje, że „niezależnie od przyczyn wymienionych w Art. 48, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.” Ustawa jednak nie doprecyzowuje o jakie konkretnie okoliczności może chodzić. §2 Art.49 stwierdza jedynie, iż „za okoliczność, o której mowa w § 1, nie uważa się wyrażenia przez sędziego poglądu co do prawa i faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu lub nakłanianiu do ugody.”

Fakt, że Ustawodawca nie przedstawił enumeratywnego wyliczenia przesłanek uzasadniających wyłączenie sędziego, pozostawia pewną dowolność w ich interpretacji. W związku z tym, można spróbować zebrać przykładowe sytuacje, które najczęściej wiążą się z zagrożeniem bezstronności uzasadniającym wyłączenie sędziego na podstawie art. 49 k.p.c. .

Takimi sytuacjami mogą być przede wszystkim:

1.  istnienie między sędzią a stroną procesu stosunków o charakterze osobistym, towarzysko-służbowym, koleżeńskim lub powstałych na tle kontaktów małżonka sędziego – profesjonalnego pełnomocnika – ze stronami, czy związanych z emocjonalnym stosunkiem sędziego do określonej kategorii spraw, choćby na tle osobistej jego krzywdy czy urazu;
2. okazywanie przez sędziego negatywnego stosunku do strony poprzez na przykład pogardliwe komentowanie jakości jej pism procesowych;
3. zatrudnienie przez stronę (najczęściej spółkę) członka najbliższej rodziny sędziego;
4. wyrażenie opinii o niezakończonej sprawie w środkach masowego przekazu: radio, TV, wywiad do gazety, komentarze na portalach społecznościowych;
5. uporczywe i nagminne uchylanie pytań strony czy jej pełnomocnika do świadka lub biegłego;
6. sytuacja, w której jako świadek w procesie miałby wystąpić krewny sędziego;
7. sytuacja, w której sędzia utrzymuje regularne kontakty zawodowe z jedną ze stron;
8. udzielanie przez sędziego stronie nieodpłatnej lub odpłatnej pomocy prawnej. Argumentem przemawiającym za wyłączeniem sędziego jest już sama możliwość wyrobienia sobie przez niego poglądu na sprawę, w której, choćby pro bono, udzieliłby stronie pomocy;
9. sytuacja, w której sędzia poza procesem i zakresem obowiązków służbowych zapoznał się z okolicznościami rozpoznawanej sprawy.

Przypadki, w których wyłączenie sędziego NIE będzie zasadne.

Są jednak sytuacje, które mimo że mogą w odczuciu stron negatywnie wpływać na sprawę, nie będą uzasadniały wyłączenia sędziego.

Do takich okoliczności można zaliczyć:

1. zarzut prowadzenia przez sąd procesu z naruszeniem prawa materialnego lub procesowego – tego typu uchybienia mogą być bowiem przedmiotem środków odwoławczych;
2. zbyt opieszałe lub mało efektywne prowadzenie sprawy przez sąd, tj. w taki sposób, który prowadzi do naruszenia prawa strony do rozpoznania jej sprawy w rozsądnym terminie bez nieuzasadnionej zwłoki i daje możliwość złożenia skargi na przewlekłość postępowania – szerzej o tym środku możesz przeczytać tutaj;
3. wcześniejsze prowadzenie przez danego sędziego innej sprawy strony aktualnie toczącego się procesu, bez względu na subiektywne odczucia tej strony co do trafności wcześniejszego rozstrzygnięcia;
4. wcześniejsze składanie przez stronę wniosków o wyłączenie danego sędziego w poprzednich jej procesach;

Możliwość wyłączenia sędziego, oczywiście zgodnie z obowiązującymi przepisami i na podstawie uzasadnionych przesłanek, to przejaw budowania społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Niestety, owo zaufanie ostatnimi czasy jest bardzo nadszarpnięte, a funkcjonowanie sądów pozostawia wiele do życzenia. Mimo to, pamiętajmy, aby nie składać wniosków o wyłączenie sędziego bez wystarczających do tego podstaw. Każdy tego typu wniosek przedłuży bowiem dodatkowo czas trwania naszej sprawy, który i tak z uwagi na słabą organizacja pracy sądów, popełniane błędy i opieszałość w prowadzeniu spraw, bardzo często prowadzi do przewlekłości postępowania.  Więcej o przewlekłości postępowania przeczytasz tutaj.